Historia Osiedla Kmity

             Powstanie Rzeszowa wiąże się z dokumentem wystawionym w styczniu 1354 r. przez Kazimierza Wielkiego, który darował istniejącą osadę Rzeszów (późniejszy Stary Rzeszów, czyli Staromieście) wraz z całym okręgiem pierwszemu władcy grodu, rycerzowi Janowi Pakosławicowi ze Stróżysk, który swoje nazwisko zmienił na Rzeszowski. Główna część miasta znajdowała się na terenie dzisiejszego Starego Rynku. Rodzina Rzeszowskich sprawowała pieczę nad miastem aż do 1583 roku.
W pierwszej połowie XV wieku w wyniku rozległego pożaru Rzeszów uległ dużym zniszczeniom. Z czasem jednak miasto zostało odbudowane. Osada mogła korzystać z wielu przywilejów, m.in. posiadała pozwolenie na sprzedaż piwa, wina oraz soli, co umożliwiało rozwój handlu w mieście. Dodatkowo duży wpływ na rozwój miały przebiegające przez osadę szlaki komunikacyjne. Przez miasto przebiegały drogi łączące Kraków ze Lwowem oraz w kierunku Sandomierza.

            Tym, co w XVI wieku wyróżniało Rzeszów, to sprawnie działająca administracja, która składała się z sądu i rady miejskiej. Okres ten zalicza się do jednego z najlepszych w historii miasta. W tym czasie było ono prężnym ośrodkiem handlowym i rzemieślniczym w regionie. W 1591 roku w Rzeszowie wybudowano ratusz miejski, a 9 lat później – zamek.

            Status miasta zaczął maleć w wyniku niekorzystnej polityki rodu Lubomirskich. Ograniczyli oni prawa mieszkańców i wstrzymali rozwój handlu, tworząc w mieście siedzibę magnacką. W trakcie zaborów miasto zostało przejęte przez Austrię,
a w rezydencji Lubomirskich utworzono sąd oraz więzienie.

            Rzeszów ponownie zaczął się rozwijać w połowie XIX wieku. Od 1844 roku stał się miastem wolnym. W 1858 roku wybudowano połączenie kolejowe
z Krakowem, które z czasem zostało przedłużone do Lwowa.

             Osiedle Kmity, (w latach 1976-1991 noszące nazwę Osiedla Gwardzistów), położone jest w zachodniej części Rzeszowa i obejmuje swym zasięgiem teren dawnej wsi Staroniwa. Zanim pojawiły się pierwsze zapiski o Staroniwie (1340 rok), wieś już wcześniej była zasiedlona. Badania archeologów ustaliły, że osada sięga początków średniowiecza. Pierwsi osadnicy wykarczowali lasy, które porastały teren dzisiejszej dzielnicy i w ten sposób dali początek Staroniwie.

Staroniwa wchodziła w skład dóbr rzeszowskich Jana Pakosławica ze Stróżysk (właściciela Rzeszowa), a później jego spadkobierców. Pod koniec pierwszej połowy XV w. przeszła w inne ręce, należała m.in. do Piotroszowskich i Zaklików (właścicieli Piotraszówki, czyli Boguchwały). Od połowy XVI w. Staroniwa prawdopodobnie była własnością Ligęzów (wcześniej niż Rzeszów). Na przełomie XVI i XVII wieku właściciele Piotraszówki (obecnie Boguchwały) i Rzeszowa wzajemnie najeżdżali swoje włości.

Od 1860 roku Staroniwa była już samodzielną gminą wiejską, której obszar sięgał aż po zamek. Pod koniec XIX wieku na jej terenie powstała stacja kolejowa Rzeszów-Staroniwa. Pierwotnie wieś obejmowała m.in. przysiółki: Psiarnisko, Rudki (razem tworzące tzw. Staroniwę Górną), Wygnaniec (tzw. Staroniwa Dolna). Rozwój Rzeszowa wymusił konieczność poszerzenia jego terytorium. Wschodnia część Staroniwy została przejęta przez miasto Rzeszów w wyniku decyzji podjętej przez galicyjski Sejm Krajowy we Lwowie 24 czerwca 1901 r. Wtedy to w granice Rzeszowa włączono wschodnią część Staroniwy, przyłączając do Rzeszowa (Podzamcze, Wygnaniec, Psiarnisko, Rudki), określanych jako Staroniwa Dolna.

Kolejne przesunięcie granic miasta miało miejsce w 1952 roku. Wtedy to w obszar Rzeszowa włączono pozostałą część Staroniwy.

Początki budowy osiedla Kmity

            Rzeszowskie osiedle Kmity znajduje się na obszarze dawnej Staroniwy Dolnej. W początkowym okresie jego oficjalna nazwa brzmiała Osiedle Gwardzistów. Później uchwała Rady Miasta nr XXI/38/91 z dnia 11 czerwca 1991 roku zmieniła nazwę na Osiedle Kmity. Dzielnica ograniczona jest ulicami: od południa Langiewicza, zachodu al. Witosa, północy Wyspiańskiego. Od wschodu przebiega linia kolejowa Rzeszów-Jasło.

Do dzielnicy należą ulice: Akacjowa, Bohaterów, Brzozowa, Bukowa, Chruściela, Czereśniowa, Dębowa, Grabowa, Jaracza, Jaworowa, Jodłowa, Korczaka, Langiewicza, Malczewskiego, Modrzewiowa, Orzechowa, Sosnowa, Spokojna, Srebrna, Szarych Szeregów, Winna, Witosa, Wiśniowa, Wita Stwosza, Witkacego, Wyspiańskiego, Zwolińskiego.

            Pierwotnie na terenie tym znajdowały się drewniane domy charakterystyczne dla zabudowy wiejskiej, uprawne pola oraz kilka stawów. Rozwój Rzeszowa,
a zwłaszcza rozbudowa Wytwórni Sprzętu Komunikacyjnego PZL-Rzeszów spowodowały konieczność szukania terenów pod zabudowę. W latach 60 XX wieku na terenie ograniczonym ul. Wita Stwosza i torami kolejowymi zaczęły być wydawane zezwolenia na parcelację gruntów i budowę domków jednorodzinnych. Ta część terenu określana była jako Rzeszów-Staroniwa. W latach 70-tych zapadła decyzja
o budowie nowego osiedla, które nazwano Gwardzistów, a zaprojektowane zostało przez Zdzisława Kłodkowskiego. W założeniach przyjęto, że osiedle w dużym stopniu powinno zabezpieczać bieżące potrzeby jego mieszkańców. Ponadto projekt miał uwzględniać współistnienie dużych bloków mieszkalnych oraz znajdujących się na tym terenie domów jednorodzinnych.

            W 1974 roku rozpoczęto budowę pierwszych bloków, a w listopadzie 1975 wręczono klucze do pierwszych mieszkań w budynku przy ul. Wyspiańskiego 37. Za początek Osiedla „Kmity” Rzeszowskiej Spółdzielni Mieszkaniowej uznano jednak rok 1976, w którym oddano do użytku kolejne budynki, powołano administrację i wybrano pierwszą 9-osobową Radę Osiedla.

            Dzielnica Kmity zajmuje obszar ok 66 hektarów i może pochwalić się doskonałym położeniem, z bliskim sąsiedztwem centrum miasta. Rzeszowska Spółdzielnia Mieszkaniowa na terenie Osiedla Kmity posiada 35 budynków mieszkalnych położonych na obszarze ok 22 hektarów, a zamieszkuje je ok. 7 tys. mieszkańców. Na osiedlu znajdują się: przychodnia zdrowia, trzy szkoły, przedszkola, żłobki, pawilony użytkowe, wokół których jest 10 hektarów terenów zielonych. Najmłodsi mieszkańcy korzystają z dobrze wyposażonych placów zabaw znajdujących się bezpośrednio przy blokach. Dla lubiących sport jest bezpłatny kort tenisowy. boiska do gry w koszykówkę, siatkówkę, piłkę ręczną. W centrum osiedla znajduje się dobrze zagospodarowany park, a w pobliskim sąsiedztwie jest górka saneczkowa i duży rekreacyjny park miejski. Dobrze rozwinięta sieć handlowa
i usługowa ułatwia trud codziennych zakupów. Na osiedlu znajduje się też kilka aptek.

Samorządność w dzielnicy

Na Osiedlu Kmity działają dwie współpracujące ze sobą rady. Są to: Rada Samorządowa Mieszkańców Miasta Rzeszowa - Rada Osiedla Kmity Nr VIII (VII kadencja - Rada liczy 15 członków) oraz Rada Osiedla „Kmity” Rzeszowskiej Spółdzielni Mieszkaniowej. Pierwsza rada osiedlowa wybrana została w 1976 r.
i liczyła 9 członków.

Etymologia nazw powiązanych z dzielnicą

            Nazwa Staroniwa wywodzi się od słów Stara Niwa lub Staraniwa. Słowo niwa oznacza pole, łąkę albo ziemię pozostałą po wyrębie lasu. W odniesieniu do terenu tej części Starowiny,  na którym znajduje się dzielnica Rzeszowa „Kmity”, jeszcze
w latach siedemdziesiątych XX wieku funkcjonowała nazwa Psiarnisko.
Z historycznego punktu widzenia nazwa Psiarnisko pochodziła od psiarni, czyli zabudowań, w których trzymano psy myśliwskie. Zabudowania te zlokalizowane były na obszarze dzisiejszego osiedla Pułaskiego, jednak nazwa ta przylgnęła do terenu wykraczającego poza lokalizację tych obiektów i objęła obszar aż po obecną
ul. Strzelniczą i granicę Przybyszówki (używana w znaczeniu pejoratywnym).

Kim był Kmita, od nazwiska którego pochodzi nazwa osiedla?

Piotr Kmita zwany Lunakiem żył w latach 1375-1430. W roku 1413 ożenił się z córką Jana Rzeszowskiego, najmłodszego syna Jana Pakosławica Rzeszowskiego ze Stróżysk i Rzeszowa. Piotr Kmita herbu Szreniawa był podczaszym sandomierskim, właścicielem rozległych włości z ośrodkami w Dobieniu pod Leskiem i Bachórzu koło Dynowa. Żona Katarzyna, w posagu wniosła trzecią część dóbr rzeszowskich, powiększając i tak duży majątek męża. Tym samym Piotr Lunak Kmita stał się właścicielem części Rzeszowa oraz wielu wiosek, wśród których była Staroniwa.
W 1427 roku Rzeszów został zniszczony przez wielki pożar zahamowując jego rozwój. Piotr Kmita szybko zdołał odbudować miasto okazując się dobrym gospodarzem. Przekonał rzeszowian do pozostania w mieście, przyznając im ulgi
i nowe przywileje. Piotr Kmita na pamiątkę dzielności i waleczności rzeszowian
w czasie pożaru, nadał miastu herb (cząstkę swego herbu rodowego Szreniawia) - krzyż maltański koloru złotego na czerwonym tle. Piotr Kmita był również znany
z wielu dobrych uczynków, zapisując się na stałe w historii miasta Rzeszowa.

Edukacja

            Na terenie Osiedla Kmity działają dwie szkoły podstawowe, kilka przedszkoli
i szkoła językowa posiadająca status szkoły wyższej. Największą ze szkól na osiedlu jest publiczna Szkoła Podstawowa nr 16 im. Władysława Broniewskiego
w Rzeszowie, przy u. Bohaterów 1. Szkoła w budynkach przy ul. Bohaterów rozpoczęła działalność we wrześniu 1977 roku. Jednak jej historia jest dłuższa
i rozpoczęła się w roku 1962 przy ul. Dąbrowskiego. Obecna szkoła przejęła nazwę
i tradycje oraz nauczycieli tamtej szkoły.

Na Osiedlu Kmity działa również Zespół Szkół Społecznych nr 1 oraz Gimnazjum Społeczne nr 1 przy ul. Bohaterów 26, które są placówkami niepublicznymi prowadzonymi przez Stowarzyszenie Przyjaciół Szkół Społecznych nr 1.

Przy ulicy Bohaterów zlokalizowane jest również Centrum Edukacyjne Promar, które prowadzi zajęcia z nauki języków obcych.

Życie religijne dzielnicy

            Obszar obejmujący osiedle Kmity należało pierwotnie do parafii Chrystusa Króla. Duża odległość od parafii skłoniła władze kościelne do podjęcia starań budowy kościoła na terenie osiedla. Historia parafii św. Judy Tadeusza rozpoczęła się w roku 1976, kiedy to decyzją biskupa przemyskiego Ignacego Tokarczuka, odłączono część parafii i utworzono rektorat św. Judy Tadeusza. Obejmował on budowane ówcześnie nowe osiedle wraz z przyległymi domkami jednorodzinnymi. Powstanie tutejszej parafii wpisuje się w historyczne uwarunkowania tamtych czasów. Ponieważ władze nie wyrażały zgody na budowę nowego kościoła, zakupiono nieformalną umową budynek gospodarczy na ośmioarowej parceli przy ul. Wita Stwosza 44a, który po niewielkiej jego adaptacji został poświęcony przez bp Tadeusza Błaszkiewicza (5 września 1976 roku) na tymczasową kaplicę. Wydarzenie to wywołało ostrą reakcję władz państwowych z represjami włącznie. Osoby zaangażowane w tworzenie kościoła zostały ukarane przez sądy i kolegia.

            Mimo to wkrótce dobudowano 3 sale katechetyczne i zakrystię. W 1979 r.
bp. Ignacy Tokarczuk, erygował parafię z rektoratu, a jej pierwszym proboszczem został ks. Stanisław Tomkowicz.

            W 1981 r. w Polsce wprowadzony został stan wojenny. Pomimo nasilenia się represji ze strony władz państwowych, w 1982 roku została zakupiona działka pod budowę nowego kościoła, postawiono krzyż i rozpoczęto zakupy materiałów budowlanych. W 1984 roku uzyskano zgodę na budowę nowego kościoła, który zlokalizowany został przy ul Wita Stwosza 31. Projektantem był arch. Andrzej Piątek. W roku 1990 miało miejsce poświęcenie przez bp-a Ignacego Tokarczuka dolnego kościoła oraz obiektów towarzyszących. W kolejnych latach poświęcona została dzwonnica (1991) oraz kościół górny (1992). Konsekracja kościoła miała miejsce 28.10.2001 r., a dokonał jej bp Kazimierz Górny. Parafia p.w. św. Judy Tadeusza
w Rzeszowie odgrywa znaczącą rolę w życiu osiedla, gromadząc podczas uroczystości religijnych duży odsetek mieszkańców.

Życie kulturalne i sportowe

            Osiedlowy Klub Kultury „Gwarek” powstał w kwietniu 1983 roku. Obecnie prowadzi 15 różnych form działalności, w których stale uczestniczy ponad 200 osób. Popularnością cieszą się zwłaszcza zespoły taneczne oraz zajęcia plastyczne,
a w trakcie wakacji i ferii zimowych tzw. półkolonie dla dzieci i młodzieży.

Od początku działalności Klubu działa kapela podwórkowa Rzeszowskie Wiarusy, która w roku 2005 zmieniła nazwę na „Kmitoki”.

            Dużym zainteresowaniem cieszą się organizowane w czerwcu dni osiedla. Wśród wielu imprez sportowych, zabaw dla dzieci i dorosłych, prezentacji zespołów artystycznych, spotkań z ciekawymi ludźmi szczególną popularność zyskały sobie konkursy na najciekawiej zagospodarowaną rabatkę przyblokową oraz najładniej ukwiecony balkon.

Na uwagę zasługuje także działalność kulturalna prowadzona w ramach parafii św. Judy Tadeusza w Rzeszowie. Od 1999 roku w parafii działa chór Emmanuel. Jego działalność nie ogranicza się jedynie do parafii, lecz w trakcie swojego istnienia miał okazję koncertować w wielu miejscach w kraju i zagranicą.

W parafii odbywały się bądź odbywają cykliczne przeglądy i koncerty pieśni religijnej. Wymienić można takie jak: Międzynarodowy Festiwal Pieśni Religijnej „Cantate Deo”, który do roku 2011 (XV edycja) odbywał się w kościele św. Judy Tadeusza oraz Koncerty Wielkanocne Alleluja.

Opracowali Włodzimierz Stec i Marek Gotfryd na podstawie:

• Hennig: Rzeszowski alfabet miejsc często już zapomnianych i osób z nimi związanych. Rzeszów 2012.
• Kotula: Tamten Rzeszów , Oficyna Wydawnicza „Zimowit” sp. z o.o. Rzeszów. 2015.
• Artykułów S. Rusznicy publikowanych w czasopiśmie „Nasz Dom Rzeszów” oraz jednodniówkach „Nasze Osiedle Kmity”
• Materiałów Rzeszowskiej Spółdzielni Mieszkaniowej

ul. Akacjowa 1979, widok w kierunku ul. Langiewicza

Teren obecnego bloku Bohaterów 3a

Budowa kościoła 1986

Powódź w latach 80-tych XX w; zalana ul. Wyspiańskiego w rejonie placu targowego. (Skutek wylewu potoku Mikośka)

Plac zabaw przy bloku Korczaka 8

ul Korczaka

ul Zwolinskiego